Mahkumların çalıştırılması modern cezaevlerinin kuruluşunun ardındaki düşüncenin temelini oluşturmaktadır. Yoksa, bedensel ceza uygulamalarındaki vahşetten kurtulmak gibi bir amaç insanoğlunun aklına gelen ilk fikir değildir. Makyavelist bir bakış açısıyla, sanayi devriminin ihtiyaç duyduğu ucuz işgücü depolarından biri hiç şüphesiz zindanlardı. Suçlular, berduşlar, ayyaşlar, çingeneler, fahişeler bir anda kıymete binmiş ve zulümevleri olan zindanlar “ıslah” evlerine, rehabilitasyon merkezlerine dönüşmüştür. Başta Amerika olmak üzere dünyanın her yerinde mahkumlar çalıştırılır ve emeklerinin karşılığı olarak bir ücret kendilerine ödenir. Bununla birlikte bu ödenen ücretler hem çok düşüktür hem de vergi ve diğer kesintilere tabi tutulmaktadır. Brezilya gibi bazı ülkelerde de çalışılan gün sayısı belli bir oranda infazdan düşürülerek mahkum ödüllendirilir.
Türkiye’de de cezaevleri ülkedeki en büyük atıl işgücü depolarındandır. İşyurtları Kurumu’nun tesisleri en büyük istihdam alanıdır. Açık ve kapalı cezaevlerinde binlerce mahkum çalıştırılmaktadır. Bir diğer mahkum istihdam alanı iç hizmetlerdir. Yemekhane, berber, koridor/malta temizliği, hasta mahpusların bakımı gibi işler mahkumlar tarafından yerine getirilir.
Türkiye’de hükümlü ve tutukluların çalışması zorunlu mudur?
Kısa öz cevap şu şekildedir: hükümlüler zorla çalıştırılabilir, tutuklular eğer isterlerse çalıştırılabilirler.
Hükümlü ve tutukluların çalışmalarını düzenleyen temel mevzuata değinmek gerekirse;
Anayasa 18. Maddesine göre zorla çalıştırma ve angarya yasaktır. Hükümlü ve tutuklular istisnalar arasında sayılmıştır. Yani zorla çalıştırılabilirler. Ancak angarya yasağı tutuklu ve hükümlüler için de geçerlidir. Angarya, ücretsiz çalıştırma anlamına gelmektedir.
5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun (İnfaz Kanunu)’nun 29. Maddesinde yer alan düzenlemeye göre çalışmaya elverişli bir sağlığa sahip, mesleği olmayan hükümlüler ile meslek sahibi istekli hükümlüler atölyelerde ve iş yurtlarında çalıştırılabilecektir. Görüldüğü üzere meslek sahibi olmayan mahpuslar, sağlık istisnası dışında, tereddütsüz bir şekilde zorla çalıştırılabilirler. Bu çalıştırmanın amacı meslek edindirme veya mesleğini koruyup geliştirmedir. Çalıştırmanın ücretlendirileceği de aynı maddede yer almaktadır. Buna göre hükümlüler (ve tabii ki tutuklular), Anayasa’da belirlenen zorla çalıştırma yasağından istisna edilseler bile angarya yasağından istisna edilmemişlerdir. Örneğin fazla mesai yapmaları halinde bu da ayrıca ücretlendirilecektir.
İnfaz Kanunu’nun 31. maddesinde ise iç hizmetlerde çalışma düzenlenmiştir. Bu ise yukarıda da bahsedildiği üzere kurumun işleyişi için gerekli ve zorunlu hizmetlerin mahkumlara yaptırılmasıdır. Yemek dağıtımı, berber ve temizlik hizmetleri gibi. 31. Maddeye göre Cezaevi İdare ve Gözlem Kurulu kararı ile hükümlüler çalıştırılabilecektir. İç hizmetlerde çalıştırılacak mahpuslar özel hizmet amacıyla görevlendirilemeyecektir. Örneğin cezaevi müdürünün özel berberi veya çaycısı yapılamazlar.
Tutuklular ise, İnfaz Kanunu’nun 114. maddesi ile Ceza İnfaz Kurumlarının Yönetimi ile Ceza Ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Yönetmelik (İnfaz Yönetmeliği) 139. Maddesine göre tutuklulardan çalışmaları istenebilir ancak mecbur edilemezler. İstekli olmaları halinde İdare ve Gözlem Kurulu’nun kararı ile çalıştırılabilirler. Çalıştırılmaları halinde ücretleri ve diğer haklar bakımından hükümlülerle aynı kurallara tabidirler.
Tutuklu ve hükümlünün çalışma usulü nedir?
Yukarıda yasa maddelerinden de anlaşılacağı üzere gerek işyurdu, gerekse iç hizmetlerde çalıştırma için hükümlünün işsiz veya meslek sahibi ise istekli olması, tutuklunun istekli olması gereklidir. Sağlık engeli bulunmamalıdır. İdare ve gözlem kurulu tarafından karar alınması gerekir. İdare ve gözlem kurulu kararına itiraz edilebilir. Örneğin bir doktor veya öğretmen hükümlü de olsa meslek sahibi olduğu için istekleri dışında çalıştırılamazlar. Çalıştırılmalarına dair karar verilmesi halinde karara karşı infaz hakimliğine şikayet yoluna gidebilirler.
Çalıştırılan mahpusların ücreti nasıl hesaplanır?
İşyurdu kapsamında çalıştırılan hükümlü ve tutukluların ücretleri 4301 sayılı Ceza İnfaz Kurumları ile Tutukevleri İşyurtları Kurumunun Kuruluş ve İdaresine ilişkin Kanun’a göre belirlenmektedir. İşyurtları Kurumu 2021 yılı faaliyet raporuna göre çırak pozisyonunda çalışanlara 19.50, kalfalara 21.50, ustalara ise 24.50 TL gündelik ödenmektedir.
İç hizmetler kapsamında çalışan mahpusların ücretleri ise İnfaz Yönetmeliğin 81. Maddesine göre kurum imkanlarına göre belirlenecektir. Bu ücret uygulamada iaşe bedeli kadar ödenmektedir. 2022 yılı iaşe bedeli 17 TL’dir. Ancak cezaevleri iç hizmetler için ödenecek ücreti iaşe bedelinden daha az veya daha fazla da belirleyebilirler.
Görüldüğü üzere, işyurtlarında çalışan mahpuslar döner sermayeye para kazandırdıkları için daha yüksek bir gündelikle ücretlendirilmektedirler.
Usulüz zorla çalıştırma nedir, ne yapılabilir?
Yukarıda sayılanlar dışında kalan çalıştırmalar usulsüzdür. Yani İdare ve Gözlem Kurulu Kararı olmadan cezaevi müdürü dahi herhangi bir mahpusu ne iç hizmetlerde ne de işyurtlarında çalıştırabilir. Buna göre bir başgardiyan veya vardiya sorumlusu gardiyanın, herhangi bir koğuştan bir mahpusu çıkararak, yemek dağıttırması, koğuşlardan boş karavanaları toplatması, koridor ve maltaları temizletmesi, kendine bakamayan bir mahpusa zorla bakıcı olarak görevlendirmesi usulsüz çalıştırmadır.
Bu durumlarda derhal cezaevi idaresine, cezaevleri yönetiminden sorumlu savcılığa, Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğüne şikayetler yapılmalıdır. Çalışma zamanı, çalışma süresi bildirilerek bu çalışmanın ücretlendirilmesi de ayrıca talep edilmelidir. Bu şikayet ve talepler mahpusların yakınları ve avukatları tarafından da yapılabilir.
Mahkumların çalıştırılması modern cezaevlerinin kuruluşunun ardındaki düşüncenin temelini oluşturmaktadır. Yoksa, bedensel ceza uygulamalarındaki vahşetten kurtulmak gibi bir amaç insanoğlunun aklına gelen ilk fikir değildir. Makyavelist bir bakış açısıyla, sanayi devriminin ihtiyaç duyduğu ucuz işgücü depolarından biri hiç şüphesiz zindanlardı. Suçlular, berduşlar, ayyaşlar, çingeneler, fahişeler bir anda kıymete binmiş ve zulümevleri olan zindanlar “ıslah” evlerine, rehabilitasyon merkezlerine dönüşmüştür. Başta Amerika olmak üzere dünyanın her yerinde mahkumlar çalıştırılır ve emeklerinin karşılığı olarak bir ücret kendilerine ödenir. Bununla birlikte bu ödenen ücretler hem çok düşüktür hem de vergi ve diğer kesintilere tabi tutulmaktadır. Brezilya gibi bazı ülkelerde de çalışılan gün sayısı belli bir oranda infazdan düşürülerek mahkum ödüllendirilir.
Türkiye’de de cezaevleri ülkedeki en büyük atıl işgücü depolarındandır. İşyurtları Kurumu’nun tesisleri en büyük istihdam alanıdır. Açık ve kapalı cezaevlerinde binlerce mahkum çalıştırılmaktadır. Bir diğer mahkum istihdam alanı iç hizmetlerdir. Yemekhane, berber, koridor/malta temizliği, hasta mahpusların bakımı gibi işler mahkumlar tarafından yerine getirilir.
Türkiye’de hükümlü ve tutukluların çalışması zorunlu mudur?
Kısa öz cevap şu şekildedir: hükümlüler zorla çalıştırılabilir, tutuklular eğer isterlerse çalıştırılabilirler.
Hükümlü ve tutukluların çalışmalarını düzenleyen temel mevzuata değinmek gerekirse;
Anayasa 18. Maddesine göre zorla çalıştırma ve angarya yasaktır. Hükümlü ve tutuklular istisnalar arasında sayılmıştır. Yani zorla çalıştırılabilirler. Ancak angarya yasağı tutuklu ve hükümlüler için de geçerlidir. Angarya, ücretsiz çalıştırma anlamına gelmektedir.
5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun (İnfaz Kanunu)’nun 29. Maddesinde yer alan düzenlemeye göre çalışmaya elverişli bir sağlığa sahip, mesleği olmayan hükümlüler ile meslek sahibi istekli hükümlüler atölyelerde ve iş yurtlarında çalıştırılabilecektir. Görüldüğü üzere meslek sahibi olmayan mahpuslar, sağlık istisnası dışında, tereddütsüz bir şekilde zorla çalıştırılabilirler. Bu çalıştırmanın amacı meslek edindirme veya mesleğini koruyup geliştirmedir. Çalıştırmanın ücretlendirileceği de aynı maddede yer almaktadır. Buna göre hükümlüler (ve tabii ki tutuklular), Anayasa’da belirlenen zorla çalıştırma yasağından istisna edilseler bile angarya yasağından istisna edilmemişlerdir. Örneğin fazla mesai yapmaları halinde bu da ayrıca ücretlendirilecektir.
İnfaz Kanunu’nun 31. maddesinde ise iç hizmetlerde çalışma düzenlenmiştir. Bu ise yukarıda da bahsedildiği üzere kurumun işleyişi için gerekli ve zorunlu hizmetlerin mahkumlara yaptırılmasıdır. Yemek dağıtımı, berber ve temizlik hizmetleri gibi. 31. Maddeye göre Cezaevi İdare ve Gözlem Kurulu kararı ile hükümlüler çalıştırılabilecektir. İç hizmetlerde çalıştırılacak mahpuslar özel hizmet amacıyla görevlendirilemeyecektir. Örneğin cezaevi müdürünün özel berberi veya çaycısı yapılamazlar.
Tutuklular ise, İnfaz Kanunu’nun 114. maddesi ile Ceza İnfaz Kurumlarının Yönetimi ile Ceza Ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Yönetmelik (İnfaz Yönetmeliği) 139. Maddesine göre tutuklulardan çalışmaları istenebilir ancak mecbur edilemezler. İstekli olmaları halinde İdare ve Gözlem Kurulu’nun kararı ile çalıştırılabilirler. Çalıştırılmaları halinde ücretleri ve diğer haklar bakımından hükümlülerle aynı kurallara tabidirler.
Tutuklu ve hükümlünün çalışma usulü nedir?
Yukarıda yasa maddelerinden de anlaşılacağı üzere gerek işyurdu, gerekse iç hizmetlerde çalıştırma için hükümlünün işsiz veya meslek sahibi ise istekli olması, tutuklunun istekli olması gereklidir. Sağlık engeli bulunmamalıdır. İdare ve gözlem kurulu tarafından karar alınması gerekir. İdare ve gözlem kurulu kararına itiraz edilebilir. Örneğin bir doktor veya öğretmen hükümlü de olsa meslek sahibi olduğu için istekleri dışında çalıştırılamazlar. Çalıştırılmalarına dair karar verilmesi halinde karara karşı infaz hakimliğine şikayet yoluna gidebilirler.
Çalıştırılan mahpusların ücreti nasıl hesaplanır?
İşyurdu kapsamında çalıştırılan hükümlü ve tutukluların ücretleri 4301 sayılı Ceza İnfaz Kurumları ile Tutukevleri İşyurtları Kurumunun Kuruluş ve İdaresine ilişkin Kanun’a göre belirlenmektedir. İşyurtları Kurumu 2021 yılı faaliyet raporuna göre çırak pozisyonunda çalışanlara 19.50, kalfalara 21.50, ustalara ise 24.50 TL gündelik ödenmektedir.
İç hizmetler kapsamında çalışan mahpusların ücretleri ise İnfaz Yönetmeliğin 81. Maddesine göre kurum imkanlarına göre belirlenecektir. Bu ücret uygulamada iaşe bedeli kadar ödenmektedir. 2022 yılı iaşe bedeli 17 TL’dir. Ancak cezaevleri iç hizmetler için ödenecek ücreti iaşe bedelinden daha az veya daha fazla da belirleyebilirler.
Görüldüğü üzere, işyurtlarında çalışan mahpuslar döner sermayeye para kazandırdıkları için daha yüksek bir gündelikle ücretlendirilmektedirler.
Usulüz zorla çalıştırma nedir, ne yapılabilir?
Yukarıda sayılanlar dışında kalan çalıştırmalar usulsüzdür. Yani İdare ve Gözlem Kurulu Kararı olmadan cezaevi müdürü dahi herhangi bir mahpusu ne iç hizmetlerde ne de işyurtlarında çalıştırabilir. Buna göre bir başgardiyan veya vardiya sorumlusu gardiyanın, herhangi bir koğuştan bir mahpusu çıkararak, yemek dağıttırması, koğuşlardan boş karavanaları toplatması, koridor ve maltaları temizletmesi, kendine bakamayan bir mahpusa zorla bakıcı olarak görevlendirmesi usulsüz çalıştırmadır.
Bu durumlarda derhal cezaevi idaresine, cezaevleri yönetiminden sorumlu savcılığa, Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğüne şikayetler yapılmalıdır. Çalışma zamanı, çalışma süresi bildirilerek bu çalışmanın ücretlendirilmesi de ayrıca talep edilmelidir. Bu şikayet ve talepler mahpusların yakınları ve avukatları tarafından da yapılabilir.
